راهکاری برای کاهش منکرات و انحرافات اجتماعی

الف) تبیین صورت مسأله

۱-اغلب متدینین و حتی روحانیان ارجمند و مسؤولین از کنار منکرات علنی با بی تفاوتی عبور می‌کنند و با وجود نارضایتی قلبی از این وضعیت، با توجیهاتی وظیفه شرعی و قانونی خود را ترک می‌کنند. این بی تفاوتی عمومی خود بزرگترین عامل ترویج منکرات و گناهان علنی است؛ همانطور که مخالفت افکار عمومی قوی‌ترین عامل بازدارنده از منکرات است. برای رفع این بی تفاوتی فراگیر و ایجاد حساسیت عمومی نسبت به منکرات، چه می‌توان کرد؟
۲-وقتی گناه و اباحی گری در جامعه آشکار و علنی می‌شود برخورد خصوصی با عاملان آن چندان فایده‌ای ندارد و باید فعالیتی آشکار و علنی در برابر آن انجام شود تا آثار مخرب آن را خنثی کند. اگر با این نظر موافق هستید چه راهکار مؤثری به نظرتان می‌رسد و اگر مخالفید به چه دلیل و چاره چیست؟
۳-چه نهاد، سازمان یا صنفی مسؤول تلاش تشکیلاتی در زمینه مسایل فوق است؟
موضوع امر به معروف و نهی از منکر و ضرورت تشکیلاتی اجرایی برای آن چنانکه در قرآن، سنت و سخنان بزرگان می‌بینیم، امری غیرقابل تردید است. اما برخی از نکات اساسی در این منابع کمتر مورد توجه قرارگرفته است. از جمله اینکه:
۴-باید از بین مؤمنین گروهی سازماندهی شده (أُمَّةٌ) با برنامه‌ای منظم و مستمر (مضارع استمراری یَدْعُونَ) این امر را برعهده گیرند.
۵-دعوت به خیر مقدم بر امر به معروف و نهی از منکر است و باید دائمی و گسترده در سطح جامعه اجرا گردد (یَدعُونَ اِلَی الخَیر).
۶- دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکرات علنی، باید علنی، شفاف، محسوس و همگانی باشد (أُخْرِجَتْ لِلنَّاس) تا تأثیرات و بازدهی لازم را داشته باشد.
۷-همه در تشکیل این گروه و فعال شدن آن مسؤولند و به یکدیگر نباید واگذار کنند. پس نباید به انتظار فلان ارگان و فلان قشر بنشینیم یا نا امید شویم و از تلاش دست برداریم. (روایت نبوی «اذا تواکلت …» کافی ج ۵، ص ۵۹).
۸-امر به معروف و نهی از منکر (خصوصاً شکل فردی آن) تبعات و مشکلاتی دارد که باید بر آن‌ها ایستادگی و استقامت کرد. مشکلاتی که بر این امر بزرگ مترتب می‌شود عذری برای ترک آن نیست (با توجه به آیه ۱۷ سوره لقمان).
۹-گناه علنی و تخلفات آشکار تجاوز به حریم جامعه و حقوق دیگران است و اگر با آن مقابلهٔ مؤثر نشود آثار مخربی در پی دارد (روایت نبوی، وسایل الشیعه، ج ۱۶، ص ۱۳۶).
همانطور که می‌دانیم، با آنکه قوانین و شرح وظایف خوبی برای مبارزه با منکرات وضع و تدوین شده است و فعالیت‌هایی نیز در این زمینه صورت گرفته و می‌گیرد، اما با کمال تأسف، فضاهای عمومی از برخی ادارات گرفته تا خیابان‌ها و سطح شهرها چنان به منکرات آلوده است که گویا این امر، متولی ندارد.
نکات قابل توجه در باره وضعیت موجود در جامعه:
۱۰-اکثر افراد، در سایه فضای آلوده و به خاطر همرنگی با جماعت، دست به منکرات می‌زنند.
۱۱- اگر کسی نهی از منکر کند، ممکن است در مقابل او مقاومت کنند و به مخالفت و حتی مظلوم نمایی بپردازند و یا جان او را به خطر اندازند.
۱۲- بی تفاوتی مردم و مسؤولین نیز موجب پشیمانی آمر به معروف و ناهی از منکر و جری تر شدن بی بند و بارها و رشد منکرات علنی می‌شود.
۱۳-متأسفانه در سطح شهرها و خیابان‌ها و در اماکن عمومی کاسبی از راه تبلیغ منکرات و ایجاد برخی مفاسد و آلودگی‌ها مانند آلودگی صوتی با موسیقی مبتذل و غیره کاملا آزاد به نظر می‌رسد.
۱۴- تلاش‌ها در زمینه امر به معروف و نهی از منکر، غالباً شامل موارد شخصی و فردی می‌شود و در زمینه موارد عمومی و علنی، طرح و برنامه‌ی جامع و مؤثری دیده نمی‌شود.
۱۵- تا کنون در زمینه امر به معروف و نهی از منکر تحقیق میدانی نشده و شیوه‌های کاربردی آن مورد بررسی و آزمایش قرار نگرفته یا نتایج آن منتشر نشده است تا مورد استفاده مردم و مسؤولین و نهادها قرار گیرد.

ریشه یابی مسأله

علت اساسی این معضل این است که:
اولاً بین منکرات شخصی و منکرات اجتماعی تفکیک نمی‌شود تا به تناسب هر کدام شیوهٔ مناسب به کار گرفته شود.
ثانیاً تلاش‌ها بر اساس یک روش سنجیده مبتنی بر تحقیق میدانی و روانشناسی و رفتارشناسی اجتماعی نیست.
ثالثاً تلاش‌ها مقطعی و نیمه کاره است و همفکری و هماهنگی بین دستگاه‌های ذی ربط اندک است.

نکاتی که باید قبل از هر اقدامی دانست (مبانی نظری طرح)

۱.محور و اساس امر به معروف و نهی از منکر مانند هر برنامه دینی دیگر عبودیت خدای متعال و اعتقاد توحیدی است. بنابراین معروف نه آن چیزی است که در عرف رایج است بلکه عملی است که نزد حق تعالی به نیکی شناخته شده باشد و غیر آن منکر است.
۲.خداوند متعال این برنامه را چنان طراحی فرموده است که از یک نفر تا یک دولت و یک ملت می‌تواند مجری آن باشد و امت نمونه قرار گیرد.
۳.وقتی اشخاصی به طور علنی و آشکار به حرمت شکنی و اباحی گری در جامعه بپردازند، اثرات منفی و مخرب اعمال و رفتار انان در جامعه با تذکر مخفیانه و خصوصی از بین نخواهد رفت. مثل اینکه بخواهیم جلو سیل را با قاشق چایخوری ببندیم! یا آتش جنگل را با آب دهان خاموش کنیم!
۴.وضعیت ظاهری و پوشش و حالات و رفتار افراد در سطح جامعه از امور اجتماعی و تابع قوانین و مقررات عمومی است، نه از امور شخصی و فردی. بنابراین قانونگذار باید برای ظواهر و رفتار افراد مقرراتی وضع کند.
۵.مسایل شخصی و مشکلات عمومی و اجتماعی نمی‌تواند مجوزی برای تخلف از قوانین و عدم رعایت اخلاق و عفاف باشد.
۶. وجود تشکیلات فعال و آشکار برای دعوت به خیر عمومی، پشتیبانی مناسب و الگویی برای آحاد مردم است و بی تفاوتی نسبت به منکرات علنی و ترس از مقابله با آن‌ها را از بین می‌برد. تذکر خصوصی گرچه لازم است اما کافی و مؤثر نیست. الگوهایی لازم است که با کمترین هزینه بیشترین و وسیع‌ترین اثر را در ترویج و آموزش عمومی داشته باشد.
۷.هر نفر آمر به معروف در شیوهٔ خصوصی و مخفیانه همان یک نفر است؛ اما در شیوهٔ علنی و عمومی هر نفر حد اقل به تعداد خیرخواهانی است که زیر چتر تبلیغاتی او قرار می‌گیرند.
۸. نهی از منکر علنی و عمومی بهتر از هر چیزی موجب احیاء حیا و تقوی در جامعه و حفظ تقیدات فرزندان و خانواده‌های خودمان است.
۹. این روش در سطح محیط‌هایی مثل دانشگاه که جمعیت ثابتی در آن رفت و آمد دارد سریعتر به نتیجه می‌رسد تا سایر اماکن عمومی که جمعیت ثابتی ندارند. بنابراین شروع کار از محیط‌های ثابت بهتر است. فرمول اثر گذاری در هر یک از روش‌های خصوصی و تشکیلاتی علنی را از طریق تحقیق میدانی یا حساب و احتمال می‌توان به دست آورد.
۱۰.مناسبترین نهاد مستقل و آگاه و مسؤول برای تبیین و عملی ساختن امر به معروف و نهی از منکر، حوزه علمیه و روحانیت معظم با محوریت مساجد و مراکز فرهنگی است. علماء، فضلاء و طلاب گرامی که دغدغهٔ عفت عمومی جامعه را دارند و خود را موظف به تلاش در این راه می‌دانند باید در جهت ایجاد تشکیلات قدرتمند حوزوی برای دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر تلاش کنند.
۱۱. تشکیلات و فعالان فعلی در عرصه امر به معروف و نهی از منکر مانند “جامعه ناصحین”، اعضای طرح “بشیر”، شجره طیبه صالحین، بسیج و ستادهای احیا و غیره همه می‌توانند با یک سازماندهی مناسب، روش‌ها و برنامه‌های خود را با این طرح اصلاح کنند.
۱۲. …

راهکار

۱- گفته شد اکثر افراد بی بندوبار تحت تأثیر فضای آلوده قرار گرفته‌اند، بنابراین باید در قدم اول کاری کرد که فضای آلوده تغییر کند، افکار عمومی را از بی تفاوتی درآورد و آثار منکرات علنی را خنثی کند. افکار عمومی سالم و حساس، بهترین و قوی‌ترین وسیله برای مبارزه با منکرات است. با شیوه علنی و عمومی، جو روانی جامعه تغییر می‌کند و عرصه برای افراد بی بندوبار تنگ می‌شود.
اسلام برای ایجاد فضای معنوی و اثرات روحی و روانی مثبت در جامعه راهکارهای بسیاری ارئه داده است؛ مانند: صدای اذان، افشای سلام، صلوات بلند، ذکر خدا و سلامت گویی هنگام عطسه و بسیاری از آداب اسلامی که به فراموشی سپرده شده است.
اساس این طرح نیز استفاده از نیروی افکار عمومی بدون برخورد مستقیم با افراد است.
۲-باید بین امر به معروف و نهی از منکر فردی و خصوصی با امر به معروف و نهی از منکر اجتماعی و عمومی تفکیک شود و قسم اول به آحاد مؤمنین واگذار شود و قسم دوم بر عهده تشکیلات مخصوص قرارگیرد.
۳-در قدم‌های بعد باید برای حفظ سلامت افکار عمومی و حساسیت نسبت به منکرات و مفاسد، فرهنگ‌سازی کرد. در این زمینه همه اصحاب رسانه به خصوص خبرنگاران، گزارشگران، فیلم سازان، مبلغان و غیره بیشترین نقش و مسؤولیت را بر عهده دارند.
۴- تشکیل شورای امر به معروف و نهی از منکر در حوزه علمیه ضرورت دارد. این شوری می‌تواند متشکل از رئیس یا نماینده ستاد احیاء، نمایندگان مراجع عظام، نمایندگان شورای عالی و مدیریت حوزه، نماینده قوه قضائیه، نماینده نیروی انتظامی و نماینده جامعه مدرسین، نماینده شورای سیاستگذاری ائمه جمعه و جماعات، نماینده رسانه ملی و غیره باشد. و در ساختار آن هم بخش پژوهشی و هم بازوی اجرایی در نظر گرفته شود.
۵-این شوری به عنوان شورای مرکزی امر به معروف و نهی از منکر کشور می‌تواند بر کل جامعه اعم از دولت و مردم نظارت داشته باشد و شوراهای مساجد و ادارات و سایر موارد را مدیریت کند.

اهداف طرح

هدف اصلی این طرح ایجاد موج فرهنگی در حد توان بر ضد حرمت شکنی‌ها و اباحی گری‌ها در اماکن عمومی می‌باشد. بر این اساس اهداف این طرح عبارتند از:
۱- خروج جامعه از بی تفاوتی در مقابل حرمت شکنی‌ها.
۲-اصلاح جریان فرهنگی در اماکن عمومی و تغییر موج و فضای خلاف ارزش‌های اسلامی
۳- انجام یکی از مهمترین وظایف دینی و قانونی که بر زمین مانده است (امر به معروف و نهی از منکر)
۴- یادآوری تعالیم دینی، حقوق و تکالیف اجتماعی و ارزش‌های انسانی در بین شهروندان ۵- ارائه الگوهای مناسب در زمینه دعوت و خیرخواهی برای یکدیگر و احیاء امر به معروف و نهی از منکر ۶- برچیده شدن مظاهر فسق و گناه و اباحی گری از سطح شهرها و اماکن عمومی و حاکم شدن عفاف و امنیت اخلاقی و فکری در بین عموم مردم و مسؤولان.

مراحل اجرایی طرح

۱- تبیین مسأله و مطرح کردن طرح در بین مردم و مساجد و اعلام فراخوان برای تشکیل گروه‌های خودجوش از داوطلبان با تقوی و خوش اخلاق زیر نظر یک روحانی و همفکری و برنامه ریزی برای فعالیت هماهنگ در سطح منطقه با محوریت مسجد محل.
۲- تهیه متن‌ها و عبارات مناسب برای تبلیغ، ایراد سخن و اطلاع رسانی به مردم منطقه در زمینه معروف و منکر و مسایل آن‌ها (تصمیم گیری در باره نحوه ارائه مطالب در فضای عمومی با خود اعضاء است).
۳- برنامه ریزی عملیاتی، تشکیل جلسات توجیهی با اعضا و تهیه اقلام و ابزار مورد نیاز (اعلامیه‌ها، پلاکاردها و غیره).
۴- اجرای آزمایشی طرح در مناطق معین شده از قبل. برنامه اصلی طرح هرگونه فعالیتی است که عرصه عمومی را برای منکرات تنگ کند و امنیت معنوی را برای مؤمنین جامعه حاکم کند. از قبیل:
الف) برگزاری سخنرانی‌ها و نمایش‌ها و برنامه‌های تأثیرگذار در محل‌های مناسب توسط افراد آموزش دیده با کمک اعضای گروه.
ب) گشت زنی اعضای گروه در مسیرهای معین و بیان مطالب آماده شده و مناسب به صورت اعلام عمومی.
ج) ایجاد محل‌هایی برای عرضهٔ محصولات فرهنگی مناسب برای جایگزین کردن با محصولات نامناسب و حرام از جمله چادر، مقنعه، جوراب ضخیم، سی دی‌های اسلامی و غیره.
بنابراین باید با هماهنگی نیروی انتظامی در اماکن عمومی پر رفت و آمد جایگاهی برای فعالیت فرهنگی و سخنرانی ترتیب داد و همزمان گشت‌های پیاده و سواره با بلندگو به تذکرات و دعوت عمومی مشغول باشند.
۵- بررسی نتایج کمی و کیفی و بازتاب‌های طرح در طول اجرای آن و اصلاح و تکمیل روش‌ها تا حصول اهداف مورد نظر.
۶- تشکیل شورای امر به معروف و نهی از منکر در مساجد برای مدیریت گروه‌های اجرایی. اعضای این شوری عبارتند از:
الف) امام جماعت یا نماینده وی
ب) دو نماینده از بسیج منطقه
ج) نماینده کلانتری محل
د) سه نفر منتخب از داوطلبانی که فعالیت پژوهشی، تبلیغی، تألیفی یا آموزشی دارند.
۷-تشکیل شورای مرکزی در حوزه علمیه برای نظارت و سیاست‌گذاری‌های کلان.
۸- الزام صدا و سیما به رفع موارد منکر و مشکوک در رسانه ملی و کمک به طرح و ترویج آن از طریق راهکارهای قانونی و مطالبات مردمی.

مزایای این طرح نسبت به سایر طرح‌ها و روش‌ها

۱-در روش امر و نهی فردی احتمال مقاومت طرف مقابل بیشتر می‌شود و ممکن است به امر و نهی توجهی نکند و چه بسا اثر معکوس داشته باشد و یا صدمه‌ای به شخص ناهی از منکر وارد کند. اما در روش عمومی به علت عدم رودر رویی با افراد مقاومت کمتر است و به علت تأثیر مستقیم بر فضا و تغییر جریان و افکار عمومی اثر امر و نهی نیز بیشتر است. به دلیل شخصی نبودن موضوع، احتمال صدمه دیدن نیز کمتر است.
۲- در روش برخورد شخصی تأثیر موقتی و گذرا است، اما در روش عمومی، تأثیر دائمی و ماندگار است.
۳- در روش برخورد شخصی اثر بسیار محدود و ناچیز است، اما در روش عمومی اثر گسترده و کلان است
۴- در روش ارشادی گرچه اثر ممکن است عمیق و ماندگار و از روی انتخاب باشد، اما گسترده و دامنه دار نیست، اما در روش امر به معروف و نهی از منکر عمومی هم عمیق و ماندگار است و هم گسترده و دامنه دار
۵- اثر ارشاد فردی محدود است اما اثر امر به معروف و نهی از منکر علنی عمومی، مضاعف و اجتماعی و همگانی است
۶- اثر ارشاد فردی و امر به معروف و نهی از منکر فردی احتمالی است اما اثر روش عمومی یقینی و قطعی است
۷- این طرح بکر است و متأسفانه در نظام اسلامی تا کنون اجرا نشده است
۸- …

آسیب شناسی و موانع طرح

مسایل و عواملی که ممکن است این طرح را با مشکل و ناکامی مواجه سازد:
۱- عدم تشکیلات لازم
۲- عدم آگاهی و شناخت کافی از چکونگی اجرای طرح
۳- تردید و عدم اعتماد اعضا نسبت به درستی کارشان
۴- ضعف نیروهای اجرایی از نظر اطلاعات و مهارت‌های لازم
۵- سستی در ارائه و اجرای طرح
۶- عصبانیت و برخورد خصوصی و شخصی با افراد به صورت ناخوشایند
۷- ناهماهنگی و یا معارضه و مخالفت شخصیت‌های حقیقی و حقوقی و دستگاه‌ها و ارگان‌ها با طرح و اجرای آن و یا با مجریان آن
۸- عدم همکاری افراد و نهادهای دخیل و مرتبط با طرح
۹- خود داری و کوتاهی اعضا در انجام وظیفه به علل مختلف مانند:
الف- خجالت کشیدن
ب- ترس و نگرانی
ت- احتمال عدم تأثیر یا ناامیدی از تأثیر
ث- سردرگمی و نداشتن برنامه و روش مناسب برای برخورد و غیره.
۱۰- پنهان ماندن نقطه ضعفی در طرح و بهسازی و بروز نکردن روش‌ها
۱۱- فراموش شدن مبانی و انحراف برنامه‌های تشکل‌ها از اهداف طرح
۱۲- رها شدن و توقف اجرای طرح

منبع: پژوهشکده امر به معروف و نهی از منکر – تاریخ : 1395/3/23